Πλάτων – Φαίδων

Η συγκλονιστικότερη υπαρξιακή αγωνία είναι του θανάτου. Εμφανίζεται, ιδίως όταν κανείς είναι πολύ κοντά στην τελευταία έξοδο, εξαιτίας των γερατειών συνήθως, εξαιτίας μιας αθεράπευτης αρρώστιας συχνά, και σπάνια εξαιτίας μιας θανατικής καταδίκης, όπως εδώ στο Φαίδωνα. Όσο και να αντιλαμβανόμαστε το αναπόφευκτο του θανάτου, όσο και να γνωρίζουμε πως η ζωή θα συνεχιστεί μετά από εμάς, ωστόσο η διάλυση της συγκεκριμένης προσωπικότητας αποτελεί τη βαθύτερη πηγή της ανθρώπινης μελαγχολίας. Ακόμα και στις περιπτώσεις ανθρώπων “ρεαλιστών” και “προσγειωμένων” ο θάνατος είναι μια αυθαίρετη συντόμευση, ενώ για τους πιο ευαίσθητους και πιο στοχαστικούς ο θάνατος είναι το μεγαλύτερο σκάνδαλο, ηθικό και μεταφυσικό μαζί: Γιατί, εφόσον μας δόθηκε η ζωή, γιατί να υπάρχει ο θάνατος; Μερικές φορές το μαχαίρι μπαίνει πολύ βαθιά. Ποια δύναμη μας έδωσε κάτι που θεωρούμε εξαιρετικό και, πριν να το χορτάσουμε ή πριν απελπιστούμε, μας το στερεί “αναίτια” και πάντως αναγκαστικά. Γιατί η μόνη βεβαιότητα που έχουν οι θνητοί είναι η βεβαιότητα του θανάτου – γι’ αυτό λεγόμαστε θνητοί… Τα άλλα είναι δοξασίες, μύθοι, που πλάστηκαν, για να παρηγορήσουν και μερικές φορές για να εκφοβίσουν. Και είναι αξιοσημείωτο ότι αυτή ακριβώς η βεβαιότητα του θανάτου και η αβεβαιότητα για την υποτιθέμενη “συνέχεια” κινεί συχνά με δύναμη τη φαντασία μας και ενεργοποιεί το στοχασμό και τη φιλοσοφία, εφόσον η ζωή και ο θάνατος είναι εξίσου μυστηριώδεις…
Έδωσαν στο Φαίδωνα τον υπότιτλο “περί ψυχής”, μα στην πραγματικότητα το έργο αυτό πολύ απέχει από το να εκφράζει το σύνολο των απόψεων του Πλάτωνα για την ψυχή. Μάλιστα βασικές απόψεις του θέματος δε θίγονται καν στο Φαίδωνα. Αν λοιπόν περιοριζόμουν στο να εκθέσω μόνο όσα υποστηρίζονται στο διάλογο αυτό, θα έδινα μια εντελώς αποσπασματική, ελλιπή και σε πολλά παραπλανητική εικόνα, εφόσον το φιλόσοφο τον απασχολούσαν διαρκώς η φύση, οι ιδιότητες και η τύχη της ψυχής, και οι σχετικές αντιλήψεις του διαφοροποιούνταν συνεχώς, από τη νεανική Απολογία και τον Κρίτωνα ως τον ώριμο Τίμαιο και τους γεροντικούς Νόμους. Γι’ αυτό θα επεκταθώ στο σύνολο του πλατωνικού έργου. Σχολαστική κατά παράγραφο ανάλυση των απόψεων που εκτίθενται στο Φαίδωνα δεν έκρινα σκόπιμο να κάνω, εφόσον όλα τα ουσιαστικά εκτίθενται στην εργασία που ακολουθεί.
Αποφάσισα εξάλλου να κάνω μια ευρύτατη επισκόπηση των βασικών αντιλήψεων περί ψυχής στους Έλληνες, αρχίζοντας από τον Όμηρο, ώστε να γίνει φανερό από πού άντλησε ο Πλάτων, με ποιους συμφώνησε, σε τι διαφοροποιήθηκε και ποιους αντικρούει.
Αφού όμως παρουσιάσω σαν ακριβής -κατά το δυνατό- καθρέφτης το σύνολο σχεδόν των δοξασιών περί ψυχής, όπως εμφανίστηκαν στον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, θ’ ασκήσω στο τέλος αυστηρή κριτική.